Marco Scheurer en Karsten Nödler kochten in 2019 bier uit de hele wereld. Ze schuimden kroegen af, kochten blikjes en flesjes in supermarkten en bestelden het online. 

Nödler is een groot bierliefhebber, hij brouwt het ook zelf in zijn keuken. Maar dat is niet waarom hij en zijn collega meer dan honderd soorten verzamelden. De twee wetenschappers van het Duitse onderzoeksinstituut Technologiezentrum Wasser waren op zoek naar een bepaalde, vermoedelijk schadelijke stof. ‘Iemand van het Duitse milieuagentschap had gezegd: in Duitsland wordt pas iets in gang gezet als zo’n stof in het bier zit.’

De substantie in kwestie is trifluorazijnzuur (tfa), onderdeel van de ruim 10.000 leden tellende pfas-familie die schadelijk is voor de gezondheid en het milieu. 

Het ‘kleine broertje’ in de pfas-familie verspreidt zich vlug, belandt vaak in water, stapelt zich op in planten en wordt nu overal gevonden

Tfa is de belangrijkste ‘ultrakorte pfas’ (zie kader). De afgelopen jaren groeide het besef dat pfas-vervuiling een van de grootste milieuproblemen is. Tot nu toe richtte de aandacht zich vooral op de ‘lange’ pfas. De korte variant komt in beeld als extra complicatie nu er meer getest wordt, en het RIVM deze zomer met een veel strengere veiligheidsgrens kwam omdat het tfa beschouwt als ‘potentieel zeer zorgwekkende stof’.

Wat de Duitse wetenschappers vermoedden, bleek te kloppen: in bier (ook Nederlands) zitten grote hoeveelheden tfa – veel meer dan in het drinkwater waarvan het gebrouwen wordt. De hoeveelheid is tot 23 keer hoger dan wat het RIVM veilig acht voor drinkwater. 

Het ‘kleine broertje’ in de pfas-familie verspreidt zich vlug, belandt vaak in water, stapelt zich op in planten en wordt nu overal gevonden: in rivieren, drinkwater, groenten en ander plantaardig voedsel en zelfs in menselijk bloed. Wetenschappers waarschuwen dat dit nu nog verborgen probleem zonder stevig ingrijpen alleen maar groter zal worden.

Ozonlaag

De grootschalige vervuiling met korte pfas begon in de jaren 70. Verschillende wetenschappers deden rond die tijd de baanbrekende ontdekking dat bepaalde gassen met chloor en fluor (cfk’s) ernstige schade toebrachten aan de ozonlaag. Die werden massaal gebruikt in airco’s, commerciële koelkasten en spuitbussen, zoals deodorant en haarspray. Een belangrijke producent van de gassen was de Amerikaanse chemiereus DuPont de Nemours (nu afgesplitst tot Chemours, wereldwijd een van de belangrijkste veroorzakers van pfas-vervuiling). 

Chloorloos gas, de oplossing om de ozonlaag te redden, veroorzaakte een nieuw milieuprobleem

Met een gat in de ozonlaag wordt de straling van de zon niet gefilterd en daardoor zouden mensen eerder huidkanker krijgen. Maar de chemische industrie voerde in de jaren 70 een ‘verzetscampagne’ tegen het wetenschappelijke bewijs dat hun producten de ozonlaag verwoestten. DuPont plaatste paginagrote krantenadvertenties om het publiek ervan te verzekeren dat de stoffen niet schadelijk waren. ‘Het wetenschappelijke bewijs wijst op het moment niet op de noodzaak voor drastische reducering van emissies,’ zei een DuPont-topman stellig. 

Pas na jaren van debat gaf het bedrijf toe. In 1987 werden de gassen uitgefaseerd en in 2000 verboden dankzij het Montrealprotocol, dat later bekend te staan kwam als een van de meest succesvolle initiatieven ooit ter bescherming van onze leefomgeving. 

Net als andere pfas is tfa onverwoestbaar als het eenmaal in het milieu zit

De industrie moest op zoek naar een alternatief, want de productie van cfk-gassen leverde in de jaren 90 bijna 2 miljard dollar per jaar op. 

Een coalitie van de grootste producenten kwam met het idee om gassen zonder chloor te gaan produceren. Die nieuwe producten zouden sneller afbreken en daardoor de ozonlaag niet beschadigen. Wat overbleef, zou onschadelijk zijn.

Nu – jaren later – blijkt dat de oplossing om de ozonlaag te redden een nieuw probleem heeft veroorzaakt. Chloorloze gassen behoren vaak tot de pfas-familie en breken in de atmosfeer af tot trifluorazijnzuur (tfa), het stofje dat de Duitse wetenschappers in het bier aantroffen. Als het regent, daalt die substantie uit de atmosfeer neer op de aardbodem en in het water. Tfa is net als alle andere pfas onverwoestbaar als het eenmaal in het milieu terechtkomt. 

De ene stof wordt verboden en vervangen door de volgende, die er licht van afwijkt of weer andere nadelige effecten heeft. Het is een soort Whac-A-Mole, het spelletje waarbij je met een hamer mollen de grond in slaat en er steeds nieuwe boven komen, maar dan de chemische variant.

Hoe giftig zijn ze?

Tfa is net als de andere pfas-soorten overal, maar er zijn nog amper studies gedaan naar de giftigheid ervan. Het onderzoek dat er wel is, is voornamelijk uitgevoerd door twee van de producenten van de stof: de chemische bedrijven Bayer en Solvay. Die studies laten zien dat korte ketens minder schadelijk zijn dan langere, maar in hoge doses vergroten ze wel de lever bij ratten. Vanwege de structuur van de stof veronderstelt het RIVM dat het dezelfde negatieve effecten kan hebben als andere pfas en merkt het aan als potentieel Zeer Zorgwekkende Stof (ZZS). 

‘We hebben in het verleden de mate van giftigheid van iedere pfas-soort onderschat’

Tfa lijkt zich alleen in planten en het milieu op te hopen, maar niet in het menselijk of dierlijk lichaam. De langere pfas doen dat wel, en die zijn daardoor waarschijnlijk gevaarlijker. Daar staat tegenover dat de korte zich razendsnel door de lucht en in het water voortbewegen en de vervuiling zich daardoor snel verspreidt. 

Maar als de stof waarschijnlijk minder giftig is, waarom moeten we ons dan zorgen maken? In de eerste plaats waarschuwen wetenschappers dat er nog te weinig bekend is om iets met zekerheid te zeggen. De Duitse onderzoeker Karsten Nödler zegt dat we in het verleden van iedere pfas-soort de mate van giftigheid onderschat hebben. Een ander punt van zorg is dat tfa net als alle pfas niet afbreekt, en zich in het milieu blijft opstapelen. Nödler: ‘Als het erin zit, kunnen we het er niet zomaar meer uithalen.’

‘Tfa is overal, stapelt zich op in het milieu en de concentraties nemen alleen maar toe. Dus zelfs als tfa nog niet giftig zou zijn, komt er onvermijdelijk een punt dat het dat wel is,’ beaamt onderzoeker Mohammad Sadia, die aan de Universiteit van Amsterdam promoveert op pfas in drinkwater. ‘Uiteindelijk zijn alle stoffen giftig, het is een kwestie van de mate waarin. Tien liter schoon water is ook giftig, als je het in een keer opdrinkt.’ 

Drinkwater

Het RIVM waarschuwde in 2021 dat Nederlanders te veel pfas binnenkrijgen, mede door de aanwezigheid in het drinkwater. Sadia deed hiernaar onderzoek met collega’s. 

De meeste pfas kon hij vrij eenvoudig meten, maar het kostte zeven maanden voor hij tfa überhaupt kon detecteren. Dat kwam zowel door de chemische eigenschappen van de stof als door het feit dat de substantie al overal om ons heen is. Zelfs in een schoon reageerbuisje zit een aantal nanogram tfa. ‘Die achtergrondvervuiling is een enorme uitdaging,’ zegt Sadia.

‘Met de huidige methoden meten we heel veel soorten nog niet. Die noemen we ook wel black matter pfas’

Toen het uiteindelijk lukte, zag hij enorme hoeveelheden van de stof in het water. Uit de recent gepubliceerde onderzoeksresultaten blijkt dat tfa ‘veruit de meest dominante’ pfas-soort in het drinkwater is, in concentraties vele keren hoger dan de andere stoffen.

De chemicus testte grondwater, oppervlaktewater, en het drinkwater uit beide bronnen. In een aantal van de kraanwatermonsters kwam de hoeveelheid tfa boven de Europese ‘veilige’ grens voor alle pfas bij elkaar. ‘Zonder tfa zouden de monsters binnen die veilige norm zijn gebleven,’ vertelt Sadia.

Volgens zijn mede-onderzoeker, professor milieuecologie Annemarie van Wezel, zijn de pfas die nu meetbaar zijn in het drinkwater het begin van een veel groter probleem waarvan we de omvang nog niet kennen. ‘We weten dat we heel veel pfas met de huidige methoden nog niet meten. Die noemen we ook wel black matter pfas.’

Bijna niet te vangen

Pfas zijn haast niet uit het drinkwater te filteren. ‘Een korte verbinding als tfa laat zich nog moeilijker verwijderen dan andere soorten pfas,’ zegt een woordvoerder van drinkwaterbedrijf Dunea. 

Er is wel een methode om water zonder tfa te produceren: omgekeerde osmose. Maar dat proces heeft een aantal nadelen. De methode kost veel geld, water en energie. En de tfa die uit het water gehaald wordt, komt daarna weer in het milieu terecht. 

Het is weliswaar minder giftig dan pfoa, maar komt wel honderden keren meer voor in het water

Door de meeste waterfilters glipt het stofje gewoon heen. UvA-onderzoeker Sadia vond in het gefilterde drinkwater zelfs tot zeven keer meer tfa dan in de bron waaruit het kwam. Waardoor dat precies komt, is nog onduidelijk. 

Drinkwaterbedrijven Dunea, PWN, Evides  en Oasen laten, in reactie op vragen over de tfa-problematiek, weten van mening te zijn dat ‘pfas sowieso niet thuishoren in het drinkwater’. Kosten voor de zuivering komen nu bij hun klanten te liggen, en ook dat vinden de bedrijven niet juist. ‘Wij vinden dat de vervuiler moet betalen.’ 

Drinkwaternorm

Het RIVM kwam deze zomer met een nieuw, strenger advies voor de veilige waarde van tfa in het drinkwater, honderdzestig keer strenger dan het vorige. Omdat nog onbekend is wat de effecten op het immuunsysteem zijn, schat het instituut het gevaar hoger in dan andere Europese landen. 

Toch is tfa volgens het RIVM ongeveer vijfhonderd keer minder giftig dan pfoa, de bekende giftige en mogelijk kankerverwekkende soort pfas die de Chemours-fabriek in Dordrecht decennialang in het milieu bracht. 

Omdat tfa honderden keren meer in water voorkomt dan pfoa, vormt het een aanzienlijk probleem. Het RIVM beoordeelt de giftigheid van de stof namelijk niet apart, maar binnen de cocktail van alle pfas bij elkaar. Daarin vormt tfa ongeveer de helft van de blootstelling in drinkwater uit de grond.

De Duitse milieudienst Umweltbundsamt (UBA) waarschuwt in een rapport uit 2022 dat er nog te weinig informatie is om de giftigheid van tfa in het milieu goed te beoordelen. Dat vindt ook een groep onderzoekers, die kritisch is over de ‘geveinsde precisie’ van de RIVM-norm (zie kader). 

Nog steeds (illegaal) geloosd

Tfa komt voornamelijk in het milieu via koelgassen (voor airco’s, koelkasten en warmptepompen), blijkt uit een analyse van de Duitse milieudienst UBA. 

Daarnaast breken verschillende pesticiden en medicijnen af tot tfa, al is onduidelijk in welke mate die bijdragen aan de totale vervuiling.

Bovendien komt de tfa in het milieu terecht via industriële lozingen. Onlangs werd in het afvalwater van Chemours een hoeveelheid aangetroffen die bijna veertig keer hoger is dan wat het RIVM veilig acht voor het drinkwater, terwijl Chemours geen tfa mag lozen. Om die reden dreigt de provincie Zuid-Holland een dwangsom op te leggen van 125.000 euro per overtreding zolang het lozen doorgaat. Het bedrijf zegt te overwegen daartegen in bezwaar te gaan. De milieudienst van het Rijnmondgebied DCMR heeft maar één tfa-test gedaan op het rioolwater van Chemours, dus hoeveel de fabriek in totaal loost is niet te zeggen. 

Tfa komt naast koelgas in het milieu via pesticiden, medicijnen en industriële lozing en uitstoot

Naast lozingen op het riool stoot Chemours ook grote hoeveelheden fluorgassen legaal uit via de schoorsteen. Dat zijn gassen met een fluoratoom, die veelal in de atmosfeer afbreken tot tfa. 

Uit eerder onderzoek van The Investigative Desk blijkt dat de fabriek zo’n 160.000 kilo fluorgassen mag uitstoten, waarvan zestigduizend kilo pfas. Milieuchemicus en pfas-expert Martin Scheringer zei daarover: ‘Deze uitstoot toestaan is spelen met vuur.’ Op termijn worden de emissies afgebouwd, maar volgens Scheringer gaat dat niet snel genoeg.

Ook via de buren komt de stof ons land binnen. In het Belgische Zwijndrecht staat de fabriek van de andere bekende pfas-producent: 3M. Het bedrijf vroeg onlangs een vergunning aan voor het lozen van 120 kilo ultrakorte pfas (zoals tfa) per jaar. De Vlaamse autoriteiten bekijken nu de vergunning, die ook van invloed is op Nederland omdat de deeltjes zich zo snel door het water bewegen. 

In Duitsland is de Solvay-fabriek ten noorden van Stuttgart een belangrijke bron van tfa in de Rijn.

Verbod

Om verdere pfas-vervuiling tegen te gaan, werkt de Europese Unie aan een verbod. Daaronder vallen alle pfas, dus ook tfa en de gassen waarvan het een afbraakproduct is. 

Het gaat nog jaren duren voor dat verbod er is. In het Europese voorstel zijn pesticiden en medicijnen uitgezonderd, terwijl die vaak afbreken tot tfa. Het verbod op pfas in koelgassen gaat op z’n vroegst pas vijf jaar na ingang van de restrictie tellen, omdat de industrie de tijd krijgt om over te schakelen op alternatieven. 

De industrie ziet niets in restricties; koelgas zou al voldoende gereguleerd zijn in de bestaande wetgeving

Daarnaast is de industrie hard aan het lobbyen voor uitzonderingen. Bedrijven als Chemours zeggen dat de gassen noodzakelijk zijn voor de energietransitie, omdat ze bijvoorbeeld in warmtepompen gebruikt worden. Lobbyorganisaties verzetten zich tegen het idee dat koelgassen en tfa überhaupt onder pfas worden geschaard, omdat de stoffen niet schadelijk zouden zijn. In de Verenigde Staten is dat al gelukt: tfa wordt daar niet als pfas gezien.

Ook vindt de industrie dat koelgassen al voldoende gereguleerd zijn in wetgeving voor fluorgassen. Een extra verbod zou dubbele regulering veroorzaken, wat te veel druk op de industrie zou leggen. Het RIVM werpt tegen dat de bestaande wetgeving rekening houdt met het broeikaseffect, maar niet met pfas-vervuiling.

Als lobbyargument voert de industrie aan dat tfa-vervuiling een natuurlijke oorsprong zou hebben, bijvoorbeeld in vulkanische activiteit. Er is nog wetenschappelijke discussie of de stof inderdaad in de natuur voorkomt, maar het Duitse federale milieu-instituut UBA schrijft dat op zijn minst het merendeel onomstotelijk door menselijk toedoen komt. 

De industrie heeft het afgelopen halfjaar de tijd gehad om informatie en argumenten aan te leveren. Die inbreng zal worden beoordeeld door commissies van het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA), waarna nog een jarenlang bureaucratisch proces in Brussel zal volgen. Chemicus Sadia ziet het enigszins somber in: ‘Het is goed dat Europa werkt aan dit verbod. Maar het is wel heel ambitieus en optimistisch. Ik hoop dat het gaat lukken.’

De Duitse Karsten Nödler denkt dat het vooral belangrijk is het verbod niet af te wachten, omdat tfa zich blijft opstapelen. 'Industriële lozingen zijn een no-go wat mij betreft. Over essentiële toepassingen, zoals belangrijke medicijnen, die afbreken tot tfa kunnen we nog praten. Maar die lozingen, dat is gewoon afval.’ 

Deze productie is tot stand gekomen in het kader van het Havenproject, waarin Follow the Money samen met het Vlaamse onderzoeksplatform Apache onderzoek doet naar (de uitstoot van) de chemische industrie in de Rotterdamse en Antwerpse havens. Vanuit Apache werken Tom Cochez, Esmeralda Borgo en Steven Vanden Bussche mee aan dit project. Voor Follow the Money zijn Jan Daalder en Tom Claessens betrokken. 

Auteur Tim Luimes is lid van The Investigative Desk, een groep onderzoeksjournalisten die wordt gefinancierd uit donaties, subsidies, beurzen en honoraria. Geldschieters hebben geen rol bij of inhoudelijke invloed op onderzoek of publicaties.

Deze publicatie is mede tot stand gekomen met steun van Fonds Pascal Decroos en Journalism Fund.